VERBS COMPOSTOS
Les gramàtiques llatines no solen parlar de verbs compostos, tret d’alguns casos molt concrets; així els compostos de SUM o els compostos de FERO.
En tot els casos es tracta de radicals verbals amb una preposició prefixada que modifica el seu significat. Generalment de la suma de prep.+ verb en sol resultar un verb transparent. Històricament, moltes preposicions van esdevenir post-posicions (darrera el verb) i van acabar com a formes lliures, independents, que governaven sustantius. Açò va passar amb la gran majoria de preposicions, tret d’algunes que només apareixen com a partícules preverbals no separables:
dis-
re-
La idea de transparència és la següent: el significat del verb anglès go out (sortir) és la suma de pujar+ fora, un verb modificat per una preposició; la gran majoria de phrasal verbs anglesos són compostos semànticament ben destriables: come+down (baixar), pull out (treure) etc. Ocorre però que en alguns casos el resultat final és poc transparent: make up (maquillar) és aparentment arbitrari; el mateix podria dir-se de molts verbs alemanys amb preposició: um-bringen = matar (¿?) Quelcom de semblant ocorre en llatí. Que TRADUCERE vulgui dir ‘transportar a l’altra banda’, ’travessar’ (TRANS-DUCERE) resulta del tot tranparent, no, en canvi INTERFICERE (matar) o OBSEQUI (obeir). De fet, entram aquí en el món dels canvis semàntics: ‘ocupar’ i ‘preocupar’ tenen actualment significats ben diferents, però no en llatí: PRAE-OCCUPARE, era ocupar la part de davant. En altres casos, l’explicació històrica és ben senzilla: PRO-VOCARE, era en llatí ‘cridar algú a posar-se davant’, reptar a un combat singular; CON-SPIRARE, ‘respirar junts’, al.ludint al caràcter secret i potser nocturn dels con-spiradors amb l’alè feixuc al voltant d’ una taula.
compostos de sum |
compostos de fero |
compostos de eo |
|||
ab-sum |
au-fero |
ab-eo |
|||
ad-sum |
ad-fero |
ad-eo |
|||
de-sum |
con-fero |
circum-eo |
|||
in-sum |
de-fero |
ex-eo |
|||
inter-sum |
dif-fero |
inter-eo |
|||
ob-sum |
ef-fero |
intro-eo |
|||
pos-sum |
in-fero |
ob-eo |
|||
prae-sum |
of-fero |
per-eo |
|||
pro-sum |
per-fero |
prae-eo |
|||
sub-sum |
prae-fero |
praeter-eo |
|||
super-sum |
re-fero |
trans-eo |
|||
suf-fero |
|||||
trans-fero |
Molts d’altres verbs llatins tenen compostos amb preposicions pre-verbals; verbs força freqüents. Sovint el radical canvia de vocalisme en prendre una preposició:
FACIO FECI FACTUM
IN-FICIO INFECI IN-FECTUM
VET AQUÍ UN LLISTAT, NECESSÀRIAMENT NO EXHAUSTIU, DE 80 VERBS RADICALS QUE CONSTRUEIXEN 472 COMPOSTOS (una mitjana de 5.9)
cado (-ere) cécidi casum (caure) accido (-ere) accidi concido (-ere) concidi decido (-ere) decidi incido (-ere) incidi occido (-ere) occidi occasum |
caedo (-ere) cecídi caesum (tallar) abscido (-ere) abscidi abscisum circumcido (-ere) circumcidi circumcisum incido (-ere) incidi incisum occido (-ere) occidi occisum praecido (-ere) praecidi praecisum |
capio (-ere) cepi captum (prendre, agafar) ac-cipio (-ere) accepi acceptum ex-cipio (-ere) excepi exceptum in-cipio (-ere) incepi inceptum per-cipio (-ere) percepi perceptum prae-cipio (-ere) praecepi praeceptum re-cipio (-ere) recepi receptum cedo (-ere) cessi cessum (anar, marxar; retirar-se) ac-cedo (-ere) accessi accessum ante- con- dis- ex- in- inter- prae- pro- re- retro- se- suc- |
cerno (-ere) crevi cretum (distingir, destriar) dis- de- se- |
clamo (-are) clamavi clamatum (cridar, clamar) ac- con- de- ex- in- pro- re- |
claudo (-ere) clausi clausum (tancar) con-cludo (-ere) conclusi conclusum ex- in- inter- oc- re- |
cubo (-are) cubui cubitum (jeure, estar recostat) in-cumbo (-ere) pro- re- suc- |
curro (-ere) cucurri cursum (córrer) ac-curro accurri accursum con- de- dis- ex- in- oc- re- per- suc- trans- |
dico (-ere) dixi dictum (dir) edico(-ere) edixi edictum in- inter- prae- |
do (dare) dedi datum (donar) addo (-ere) addidi additum cirum-do cirumdedi circumdatum reddo reddidi reditum tra-do tradidi traditum |
duco (-ere) duxi ductum (dur, conduir) ab- circum- con- de- e- in- intro- ob- per- pro- re- se- tra- |
facio (-ere) feci factum (fer) af-ficio(-ere) affeci affectum con- de- ef- in- inter- of- per- prae- pro- re- suf- |
frango (-ere) fregi fractum (rompre) in-fringo(-ere) infregi infractum per- re- |
gradior (gradi) gressus sum (anar, caminar; vid. deponents) ag-gredior aggressus con- di- in- pro- re- trans- |
habeo (-ere)2 habui habitum (tenir, posseir, considerar) ad-hibeo (-ere) adhibui adhibitum co- ex- in- pro- praebeo praebui praebitum |
haurio (-ere) hausi hastum (treure, esgotar) ex- |
horreo (-ere) horrui (eriçar-se, tenir por) ab- |
iacio (-ere) ieci iactum (llançar, disparar) ab-icio abieci abiectum ad- con- de- dis- e- in- inter- ob- pro- re- sub- super- tra- |
iungo (-ere) iunxi iunctum (ajuntar) ad- con- dis- sub- |
labor (labi) lapsus sum (llenegar, equivocar-se) col- de- e- di- re- |
lego (-ere) legi lectum (recollir, reunir, llegir). col-ligo collegi collectum de- di- e- intel-lego intellexi intellectum neg-lego neglexi neglectum re- se- |
ludo (-ere) lusi lusum (jugar, enriure’s) al- col- e- il- |
maneo (-ere)2 mansi mansum (romandre, quedar) per- re- |
mitto (-ere) missi missum (enviar) a- ad- com- de- di- e- im- inter- om- per- prae- praeter- pro- re- sub- trans- |
moveo (-ere)2 movi motum (moure) a- ad- com- e- per- pro- re- sum- |
nosco (-ere) novi notum (conèixer) ag- cog- |
orior (oriri) ortus sum (néixer, sorgir) ad- co- ex- |
pario (-ere) peperi partum (parir, donar a llum) comperio comperi compertum re- |
paro (-are) paravi paratum (preparar, comprar) ap- dis- prae- re- se- |
pello (ere) pepuli pulsum (empènyer) ap-pello ap-puli ap-pulsum com- de- ex- im- per- pro- re- |
pendo (-ere) pependi pensum (pensar, suspendre) com-penso (-are) compensavi compensatum de-pendo (-ere) dis-pendo (-ere) dispensi dispensum ex- re- sus- |
peto (-ere) petivi petitum (anar cap a, adreçar-se; demanar) ap- com- ex- re- sup- |
pleo (-ere)2 plevi pletum (omplir) com- ex- im- re- sup- |
porto (-are) portavi portatum (portar) ap- com- de- ex- im- re- sup- trans- |
premo (-ere) pressi pressum (prémer, pitjar, atacar) com-primo (-ere) compressi compressum de- ex- im- op- re- sup- |
pugno (-are) pugnavi pugnatum (lluitar) ex- im- op- pro- re- |
puto (-are) putavi putatum (podar, tallar; creure, opinar) am- com- de- dis- im- re- |
quaero (-ere) quaesivi quaesitum (cercar, demanar) ac-quiro (-ere) acquisivi acquisitum con- dis- ex- in- per- re- |
quatio (-ere) quassum (sacsejar, agitar) con-cutio (-ere) concussi concussum dis- per- re- suc- |
rapio (-ere) rapui raptum (prendre, agafar) ab-ripio (-ere) arripui arreptum ar- cor- di- e- pro- sur- |
rego (-ere) rexi rectum (dirigir, guiar) cor-rigo (-ere) corregi correctum di- e- por- sur- |
rogo (-are) rogavi rogatum (demanar, pregar) ar- ab- e- ir- inter- pro- sub- |
rideo (-ere)2 risi risum (riure) de- ir- sub- |
rumpo (-ere) rumpsi rumptum (rompre) ab- cor- e- inter- ir- per- pro- |
salio (-ire) salui (ii, ivi) saltum (saltar) salto (-are) saltavi saltatum ex-sulto in- re- |
scando (-ere) scandi scansum (pujar, escalar) |
ascendo (-ere) ascendi ascensum des- trans- |
scindo (-ere) scicidi scissum (tallar) ab- prae- re- |
scribo (-ere) scripsi scriptum (escriure) ad- circum- con- de- in- per- prae- pro- sus- trans- |
sedeo (-ere)2 sedi sessum (seure) as-sideo (-ere) con- de- dis- in- ob- prae- re- super |
sentio (-ire) sensi sensum (sentir) as- con- dis- prae- |
sequor (sequi) secutus sum (seguir) as- con- ex- in- ob- per- pro- pro- sub- |
sero (-ere) serui sertum (unir, lligar) as- con- de- dis- in- |
servo (-are) servavi servatum (preservar) con- ob- prae- re- |
signo (-are) signavi signatum (marcar, indicar) as- con- de- in- re- |
pono (-ere) posui positum (posar) ante- ap- com- contra- de- dis- ex- im- inter- op- post- prae- pro- re- sup- super- trans- |
solvo (-ere) solvi solutum (amollar) ab- dis- re- |
*specio (-ere) spexi spectum (mirar contemplar) a-spicio (-ere) aspexi aspectum circum- con- de- in- intro- per- pro- re- sus- |
spiro (-are) spiravi spiratum (bufar, respirar) as- con- ex- in- re- sus- |
spondeo (-ere) spopondi sponsum (prometre, casar-se) des- re- |
statuo (-ere) statui statutum (fixar, establir) con-stituo (-ere) constitui constitutum de- in- re- sub- |
sto (-are) steti statum (estar dret) circum- con-sto con-stiti con-staturus dis- ex- in- ob- prae- re- ab-sisto as- circum- con- ex- de- in- ob- per- sub- |
struo (-ere) struxi structum (construir) con- de- ex- in- ob- prae- |
suadeo (-ere)2 suasi suasum (aconsellar) per- |
tango (-ere) tetigi tactum (tocar) at-tingo attigi attactum con- |
tego (-ere) texi tectum (tapar, cobrir) con- de- pro- |
tendo (-ere) texi tectum (tendir, intentar) at- con- dis- ex- in- os- por- |
teneo (-ere)2 tenui tentum (tenir, subjectar) abs-tineo (-ere) at- con- dis- ob- per- re- sus- |
tero (-ere) trivi tritum (fregar, triturar) at- con- de- re- |
traho (-ere) traxi tractum (arrastrar) abs- at- con- de- dis- ex- re- subs- |
testor (-ari) testatus sum at- con- de- pro- |
tribuo (-ere) tribui tributum (distribuir) at- con- dis- re-
|
uro (-ere) ustum (cremar) ad- com- prae- |
utor (-i) usus sum (emprar) ab- |
venio (-ire) veni ventum (venir, anar) ad- con- de- in- inter- ob- per- prae- pro- re- sub- |
verto (-ere) verti versum (girar, fer girar) a-verto (-ere) averti aversum ad- con- e- in- per- re- sub- |
video (-ere)2 vidi visum (veure) in- per- pro- |
vinco (-ere) vici victum (vèncer) con— |
volvo (-ere) volvi volutum (rodar) de- e- in- re- |
voco (-are) vocavi vocatum (cridar) ad- con- e- pro- re- |