GAI IULII CAESARIS FRAGMENTA
1. Hieme Caesar consuetudine sua legiones in hiberna reduxit; cum uer appropinquabat, ad oppugnationem munitionum magnis itineribus duxit.
2. Caesar, conspicatus hostium copias, milites adhortatus est ut eos aggrederentur et castris eorum potiri conarentur; omnium temporum iniurias inimicorum in se commemorat.
3. At, totis fere a fronte et ab sinistra parte nudatis castris, cum in dextro cornu legio XII, et non magno interuallo ab ea septima constitisset omnes Neruii conferto agmine ad eum locum contendunt.
4. Caesar, cum hostes in nostris castris uersari uidisset, omni equitatu ad utramque partem munitionum disposito, proelium committi iubet.
5. Vbi prima impedimenta nostri exercitus ab hostibus qui in siluis abditi latebant uisa sunt, subito omnibus copiis prouolauerunt impetumque in nostro equites fecerunt.
6. Huic mandat ut Remos reliquosque Belgas adeat atque in officio contineat Germanosque, si per uim nauibus flumen transire conentur, prohibeat.
7. Caesar, etsi uidebat fore idem quod superioribus diebus acciderat, tamen legiones in acie pro castris constituit. Commisso proelio, diutius nostrorum militum impetum hostes ferre non potuerunt ac terga uerterunt.
8. Eodem die legati, ab hostibus missi, ad Caesarem de pace uenerunt. His Caesar numerum obsidum quem ante imperauerat duplicauit eosque in continentem adduci iussit.
9. Cum reliquae naues, funibus ancorisque amissis, ad nauigandum inutiles essent, magna totius exercitus perturbatio facta est.
10. Hoc facto, duabus legionibus in castris relictis, quas proxime conscripserat, reliquas legiones pro castris constituit: deinde uidit ab hostibus legiones premi.
11. Cum celeriter nostri arma cepissent atque Hispanis equitibus emissis, equestri proelio superiores fuissent, hostes ab oppugnatione suos reduxerunt.
12. Tantus fuit etiam post discessum hostium terror ut, ea nocte, cum Volusenus cum equitatu ad castra uenisset, fidem non faceret Caesarem adesse cum incolumi exercitu.
13. Frumentum omne ad se transportari iubet Caesar; pecus, cuius magna copia erat, paulatim metiri iubet. Aguntur omnia raptim atque turbate.
14. His rebus gestis, ipse, cum quinque legionibus et pari numero equitum quem in continente reliquerat, ad solis occasum naues soluit. Media circiter nocte uento intermisso, orta luce, sub sinistra Britanniam conspexit.
15. Subito Labienus duabus portis omnem equitatum emittit; praecipit proterritis hostibus atque in fugam coniectis, omnes unum Indutiomarum petant, magnaque proponit iis qui occiderint praemia.
16. Caesar eos impeditos et inopinantes adgressus, magnam partem eorum concidit: reliqui sese fugae mandarunt atque in proximas siluas abdiderunt.
17. De tertia uigilia Titum Labienum, legatum propraetorem, cum duabus legionibus et iis ducibus qui iter cognouerant, summum iugum montis ascendere iubet. Ipse, eodem itinere quo hostes ierant, ad eos contendit.
18. Pugnatum est ita diu atque acriter proelio ancipiti. Diutius cum sustinere nostrorum impetum non possent, alteri, ut coeperant, in montem se receperunt; alteri ad impedimenta et carros suos se contulerunt.
19. Bello Heluetiorum confecto, totius fere Galliae legati principes ciuitatum ad Caesarem gratulatum conuenerunt. Petierunt uti sibi concilium totius Galliae in diem certam indicere liceret.
20. Ex eo die dies continuos quinque Caesar pro castris suas copias produxit et aciem instructam habuit, ut, si uellet Ariouistus proelio contendere, ei potestas non deesset.
21. Proximo die instituto suo, Caesar e castris utrisque copias suas eduxit, paulumque a maioribus castris progressus, aciem instruxit, hostibus pugnandi potestatem fecti.
22. Interim, suos cohortatus, tormenta in muris disponit certasque cuique partes ad custodiam urbis attribuit; militibus in contione agros pollicetur.
23. Commisso ab equitibus proelio, signa duarum legionum procul ab utrisque conspiciuntur. Quarum aduentu proelium dirimitur ac suas uterque legiones reducit in castra.
24. Tertio die Caesar uallo castra communit, reliquas cohortes, quas in superioribus castris reliquerat, impedimentaque ad se traduci iubet.
25. At Germani, celeriter ex consuetudine sua phalange facta, impetus gladiorum exceperunt. reperti sun complures nostri milites, qui in phalanges insilirent et scuta manibus reuellerent, et desuper uulnerarent.
26. Omnes Neruii, confertissimo agmine, duce Boduognato, qui summam imperii tenebat, ad eum locum contenderunt; quorum pars aperto latere legiones circumuenire, pars summum castrorum locum petere coepit.
27. Publium Crassum cum cohortibus legionariis XII et magno numero equitatus in Aquitaniam proficisci iubet, ne ex his nationibus auxilia in Galliam mittantur ac tantae nationes coniungantur.
28. Re frumentaria comparata equitibusque delectis, iter in ea loca facere coepit, quibus in locis esse Germanos audiebat. A quibus cum paucorum dierum iter abesset, legati ab his uenerunt.
29. Tanta enim tempestas cooritur ut numquam illis locis maiores aquas fuisse constaret. Tum autem ex omnibus montibus niues proluit ac summas ripas fluminis superauit.
30. Itaque, perturbatis antesignanis, legio quae in eo cornu cosntiterat locum non tenuit atque in proximum collem sese recepit.
31. Pons qui fuerat tempestate interruptus paene erat refectus: hunc noctu perfici iussit; ponti castrisque praesidio sex cohortes reliquit.
32. At hostes, ubi primum nostros equites conspexerunt, quorum erat quinque milium numerus, cum ipsi amplius octingentos equites haberent, nihil timentibus hostris, impetu facto, celeriter nostros perturbauerunt.
33. At barbari, consilio Romanorum cognito, praemisso equitatu et essedariis quo plerumque genere in proeliis uti consuerunt, reliquis copiis subsecuti, nostros nauibus egredi prohibebant.
34. His rebus pace confirmata, post diem quartum quam est in Britanniam uentum, naues decem et octo, de quibus supra demonstratum est, quae equites sustulerant, ex superiore portu leni uentu soluerunt.
35. Dumnorix enim, reuocatus, resistere ac se manu defendere coepit. Illi, ut erat imperatum, circumsistunt hominem atque interficiunt: atque equites Haedui ad Caesarem omnes reuertuntur.
36. Caesar primis diebus castra magnis operibus munire et ex finitimis municipiis frumentum comportare reliquasque copias exspectare instituit.
37. Caesar, cognito consilio eorum, ad flumen Tamesim, in fines Cassiuelauni exercitum duxit. Eo cum uenisset, animum aduertit ad alteram fluminis ripam magnas esse copias hostium instructas.
38. Dum haec in his locis geruntur, hostes ad castra uenerunt. Nostri, eruptione facta, multis eorum interfectis, capto etiam nobili duce Lugotorige, suos incolumes reduxerunt.
39. Reliqui se in castra recipiunt, unde erant egressi. Ex quibus L. Petrosidius aquilifer, cum magna multitudine hostium premeretur, aquilam intra uallum proiecit, ipse pro castris fortissime pugnans occiditur.
40. Hac fama ad Treueros perlata, Indutiomarus, qui postero die castra Labieni oppuganare decreuerat, noctu profugit copiasque omnes in Treueros reducit.
41. Caesari cum id nuntiatum esset, eos per prouinciam nostram iter facere conari, maturat ab urbe proficisci et quam maximis potest itineribus ad Genuam peruenit.
42. Heluetii, cum omnibus suis carris nostros secuti, impedimenta in unin locum contulerunt; ipsi, confertissima acie, reiecto nostro equitatu, phalange facta, sub primam nostram aciem successerunt.
43. Ita nostri acriter in hostes, dato signo, impetum fecerunt; itaque hostes repente celeriterque procurrerunt, ut spatium pila in hostes coniciendi non daretur. Relictis pilis, comminus gladiis pugnatum est.
44. Qua re animaduersa, Ambiorix pronuntiari iubet ut procul tela coniciant neu proprius accedant et quam in partem Romani impetum fecerint, cedant.
45. Hac uictoria sublatus, Ambiorix statim cum equitatu in Atuatucos, qui erant eius regno finitimi, proficiscitur; neque noctem neque diem intermittit peditatumque sese subsequi iubet.
46. Horum aduentu tanta rerum commutatio est facta, ut nostri etiam qui uulneribus confecti procubuissent, scutis innixi, proelium redintegrarent.
47. Caesar cum percurrisset omnes regiones Galliae, summa celeritate ad exercitum rediit legionibusque ex hibernis euocatis ad fines Treuerorum, eo profectus est, ibique exercitum lustrauit.
48. Ab hac spe repulsi, Neruii uallo pedum X et fossa XV hiberna cingunt. Haec et superiorum annorum consuetudine ab nobis cognouerant et quosdam de exercitu nacti captiuos, ab his docebantur.
49. Caesar, equitatu praemisso, subsequebatur omnibus copiis; sex legiones expeditas secum ducebat; post eas totius exercitus impedimenta conlocarat; inde duae legiones quae proxime conscriptae erant totum agmen claudebant.
50. Qua re nuntiata, Caesar omnem ex castris equitatum suis auxilio misit. Interim nostri milites impetum hostium sustinuerunt atque amplius horis quattuor fortissime pugnauerunt et, paucis uulneribus acceptis, complures ex his occiderunt.
GAI IULI CAESARIS DE BELLO GALLICO EXCERPTA
1. Flumen est Arar, quod per fines Haeduorum et Sequanorum in Rhodanum influit incredibile lenitate, ita ut oculis in utram partem fluat iudicari non possit. Id Heluetii ratibus ac lintribus iunctis transibant.
2. Vbi per exploratores Caesar certior factus est tres iam partes copiarum Heluetios id flumen traduxisse, quartam fere partem citra flumen Ararim reliquam esse, de tertia uigilia cum legionibus tribus e castris profectuas, ad eam partem peruenit quae nondum flumen transierat.
3. Eos impeditos et inopinantes adgressus magnam partem eorum concidit; reliqui sese fugae mandarunt atque in proximas siluas abdiderunt.
4. Hoc proelio facto, reliquas copias Heluetiorum ut consequi posset, pontem in Arare faciendum curat atque ita exercitum traducit.
5. Heluetii, repentino eius aduentu commoti, cum id quod ipsi diebus XX aegerrime confecerant, ut flumen transirent, illum uno die fecisse intellegerent, legatos ad eum mittunt; cuius legationis Diuico princeps fuit, qui bello Cassiano dux Heluetiorum fuerat.
6. Postero die castra ex eo loco mouent. Idem facit Caesar equitatumque omnem, ad numerum quattuor milium, quem ex omni prouincia et Haeduis atque eorum sociis coactum habebat, praemitit, qui uideant quas in partes hostes iter faciant.
7. Qui cupidius nouissimum agmen insecuti alieno loco cum equitatu Heluetiorum proelium committunt, et pauci de nostris cadunt.
8. Quo proelio sublati Heluetii, quod quingentis equitbus tantam multitudinem equitum propulerant, audacius subsistere non nunquam et nouissimo agmine proelio nostros lacessere coeperunt.
9. Caesar suos a proelio continebat ac satis habebat in praesentia hostem rapinis, pabulationibus populationibusque prohibere.
10. Itaque prius quam quicquam conaretur, Diuiciacum ad se uocari iubet et cotidianis interpretibus remotis per C. Valerium, principem Galliae prouinciae, familiarem suum, cui summam omnium rerum fidem habebat, cum eo conloquitur.
11. Diuiciacus multis cum lacrimis Caesarem complexus obsecrare coepit ne quid grauius in fratrem statueret.
12. Haec cum pluribus uerbis flens a Caesare peteret, Caesar eius dextram prendit; consolatus rogat (ut) finem orandi faciat.
13. Eodem die ab exploratoribus certior factus hostes sub monte consedisse milia passuum ab ipsius castris octo, qualis esset natura montis et qualis in circuitu ascensus, qui cognoscerent, misit.
14. De tertia uigilia Titum Labienum, legatum pro praetore, cum duabus legionibus et iis ducibus qui iter cognouerant, summum iugum montis ascendere iubet: quid sui consilii sit ostendit. Ipse de quarta uigilia, eodem itinere quo hoster ierant ad eos contendit equitatumque omnem ante se mittit.
15. P. Considius, qui rei militaris peritissimus habebatur et in exercitum L. Sullae et postea in M. Crassi fuerat, cum exploratoribus praemittitur.
16. Caesar suas copias in proximum collem subducit, aciem instruit. Labienus, ut erat ei praeceptum a Caesare en proelium committeret, nisi ipsius copiae prope hostium casta uisae essent, ut undique uno tempore in hostes impetus fieret, monte occupato nostros expectabat proelioque abstinebat.
17. Multo denique die per exploratores Caesar cognouit et montem a suis teneri et Heluetios castra mouisse et Considium timore perterritum, quod non uidisset, pro uiso sibi renuntiasse.
18. Postquam id animum aduertit, copias suas Caesar in proximum collem subducit equitatumque, qui sustineret hostium impetum, misit.
19. Heluetii cum omnibus suis carris secuti, impedimenta in unum locum contulerunt; ipsi confertissima acie reiecto nosto equitatu, phalange facta, sub primam nostram aciem successerunt.
20. Caesar cohortatus suos proelium commisit. Milites e loco superiore pilis missis facile hostium phalangem perfregerunt. Ea disiecta gladiis destrictis in eos impetum fecerunt.
21. Capto monte et succedentibus nostris Boii et Tulingi, qui hominum milibus circiter XV agmen hostium claudebant et nouissimis praesidio erant, ex itinere nostros latere aperto adgressi circumuenire et id conspicati Heluetii, qui in montem sese receperant, rursus instare et proelium redintegrare coeperunt.
22. Heluetii omnium rerum inopia adducti legatos de deditione ad eum miserunt. Qui cum eum in itinere conuenissent seque ad pedes proecissent suppliciterque locuti flentes pacem petissent, atque eos in eo loco quo tum essent suum aduentum exspectare iussissent, paruerunt.
23. Heluetios, Tulingos, Latobicos in fines suos, unde erant profecti, reuerti iussit, et, quod omnibus fructibus amissis domi nihil erat quo famem tolerarent, Allobrogibus imperauit ut iis frumenti copiam facerent; ipsos oppida uicosque quos incenderant restituire iussit.
24. Eo concilio dimisso, iidem principes ciuitatum qui ante fuerant ad Caesarem reuerterunt petieruntque uti sibi secreto in occulto de sua omniumque salute cum eo agere liceret. Ea re impetrata sese omnes flentes Caesari ad pedes proiecerunt.
25. Hac oratione ab Diuiciaco habita, omnes qui aderant magno fletu auxilium a Caesare petere coeperunt. Animaduertit Caesar unos ex omnibus Sequanos nihil earum rerum facere quas ceteri facerent, sed tristes capite demisso terram intueri. Eius rei quae causa esset miratus ex ipsis quaesiit.
26. Cum tridui uiam processisset, nuntiatum est ei Ariouistum cum suis omnibus copiis ad occupandum Vesontionem, quod est oppidum maximum Sequanorum, contendere.
27. Hunc montem murus cicumdans arcem efficit et cum oppido coniungit. Huc Caesar magnis nocturnis diurnisque itineribus contendit occupatoque oppido ibi praesidium conlocat.
28. Dum paucos dies ad Vesontionem rei frumentariae commeatusque causa moratur, ex percontatione nostrorum uocibusque Gallorum ac mercatorum, qui ingenti magnitudine coporum Germanos, incredibile uirtute atque exercitatione in armis esse praedicabant, tantus subito timor omnem exercitum occupauit, ut non mediocriter omnium mentes animosque perturbaret.
29. Hic (timor) primum ortus est a tribunis militum, praefectis reliquisque, qui ex urbe amicitiae causa Caesarem secuti non magnum in re militari usum habebant.
30. Hi neque uultum fingere neque interdum lacrimas tenere poterant; abditi in tabernaculis aut suum fatum querebantur, aut cum familiaribus suis commune periculum miserabantur.
31. Horum uocibus ac timore paulatim etiam ii qui magnum in castris usum habebant, milites, centurionesque quique equitatui praeerant, perturbabantur.
32. Hac oratione habita mirum in modum conuersae sunt omnium mentes, summaque alacritas et cupiditas belli gerendi innata est, princepsque decima legio per tribunos militum et gratias egit, quod de se optimum iudicium fecisset, seque esse ad bellum gerendum paratissimam confirmauit.
33. Septimo die, cum iter non intermitteret, ab exploratoribus certior factus est Ariouisti copias a nostris milibus passuum quattuor et XX abesse.
34. Dies conloquio dictus est ex eo die quintus. Interim saepe ultro citroque cum legati inter eos mitterentur, Ariouistus postulauit ne quem peditem ad coloquium Caesar adduceret.
35. Planities erat magna et in ea tumulus terrenus satis grandis. Hic locus aequo fere spatio ab castris Ariouisti et Caesaris aberat. Eo, ut erat dictum, ad conloquium uenerunt. Legionem Caesar, quam equis uexerat, passibus ducentis ab eo tumulo constituit. Item equites Ariouisti pari interuallo constituerunt.
36. Dum haec in conloquio geruntur, Caesari nuntiatum est equites Ariouisti propius tumulum accedere et ad nostros adequitare, lapides telaque in nostros conicere. Caesar loquendi finem fecit seque ad suos recepit suisque imperauit ne quod omnino telum in hostes reicerent.
37. His mandauit ut quae dicerer Ariouistus cognoscerente et ad se referrent. Quos cum apud se in castris Ariouistus conspexisset, exercitu suo praesente conclamauit: quid ad se uenirent? An speculandi causa? Conantes dicere prohibuit et in catenas coniecit.
38. Eodem die castra promouit et milibus passuum sex a Caesaris castris sub monte consedit. Postridie eius diei praeter castra Caesaris suas copias traduxit et milibus passuum duobus ultra eum castra fecit eo consilio uti frumento commeatuque, qui ex Sequanis et Haeduis supportaretur, Caesarem intercluderet.
39. Ariouistus his omnibus diebus exercitum castris continuit, equestri proelio cotidie contendit. Genus hoc erat pugnae quo se Germani exercuerant.
40. Vbi eum castris se tenere Caesar intellexit, ne diutius commeatu prohiberetur, ultra eum locum, quo in loco Germani consederant, circiter passus sexcentos ab his, castris idoneum locum delegit acieque triplici instructa ad eum locum uenit.
41. Primam et secundam aciem in armis esse, tertiam castra munire iussit. Hic locus ab hoste circiter passus sexcentos, uti dictum est, aberat. Eo circiter hominum nomero sedecim milia expedita cum omni equitatu Ariouistus misit, quae copiae nostros terrerent et munitione prohiberent.
42. Solis occasu suas copias Ariouistus multis et inlatis et acceptis uulneribus in castra reduxit.
43. Ipse a dextro cornu, quod eam partem minime firmam hostium esse animaduerterat, proelium commisit. Ita nostri acriter in hostes signo dato impetum fecerunt, itaque hostes repente celeriterque procurrerunt, ut spatium pila in hostes coniciendi non daretur.
44. Relictis pilis comminus gladiis pugnatum est. At Germani celeriter ex consuetudine sua phalange facta impetus gladiorum exceperunt. Reperti sunt complures nostri milites qui in phalangas insilirent et scuta manibus reuellerent et desuper uulnerarent.
45. Cum hostium acies a sinistro cornu pulsa atque in fugam coniecta esset, a dextro cornu uehementer multitudine suorum nostram aciem premebant.
46. Id cum animaduertisset Publius Crassus adulescens, qui equitatui praeerat, quod expeditior erat quam ii qui inter aciem uersabantur, tertiam aciem laborantibus nostris subsidio misit.
47. Duae fuerunt Ariouisti uxores, una Sueba natione, quam domo secum duxerat, altera Norica, regis Voccionis soror, quam in Gallia duxerat a fratre missam: utraque in ea fuga periit; duae filiae: harum altera occisa, altera capta est.
48. Valerius Procillus, cum a custodibus in fuga trinis catenis uinctus traheretur, in ipsum Caesarem hostes equitatu persequentem incidit. Quae quidem res Caesari non minorem quam ipsa uictoria uoluptatem atulit, quod hominem honestissimum prouinciae Galliae, suum familiarem et hospitem, eruptum e manibus hostium sibi restitutum uidebat, neque eius calamitate de tanta uoluptate et gratulatione quicquam fortuna deminuerat.
49. Hoc proelio trans Rhenum nuntiato, Suebi, qui ad ripas Rheni uenerant, domum reuerti coeperunt: quos, ubi qui proximi Rhenum incolunt, perterritos senserunt, insecuti magnum ex iis numerum occiderunt.
50. Cum esset Caesar in citeriore Gallia, legionesque essent conlocatae in hibernis, ita uti supra demonstrauimus, crebri ad eum rumores adferebantur, litterisque item Labieni certior fiebat omnes Belgas, quam tertiam esse Galliae partem dixeramus, contra populum Romanum coniurare obsidesque inter se dare.
51. His nuntiis litterisque commotus, Caesar duas legiones in citeriore Gallia nouas conscripsit et, inita aestate, in ulteriorem Galliam qui deduceret Q. Pedium legatum misit. Ipse, cum primum pabuli copia esse inciperet, ad exercitum uenit.
52. Dat negotium Senonibus reliquisque Gallis qui finitimi Belgis erant uti ea quae apud eos gerantur, cognoscant seque de his rebus certiorem faciant.
53. Re frumentaria comparata, castra mouet diebusque circiter quindecim ad fines Belgarum peruenit.
54. Eo cum de improuiso celeriusque omni opinione uenisset, Remi, qui proximi Galliae ex Belgis sunt, ad eum legatos Iccium et Andocumborium, primos ciuitatis, miserunt, qui dicerent se suaque omnia in fidem atque in potestatem populi Romani permittere, neque se cum Belgis reliquis consensisse neque contra populum Romanum coniurasse, paratosque esse et obsides dare et imperata facere et oppidis recipere et frumento ceterisque rebus iuuare.
55. Caesar, Remos cohortatus liberaliterque oratione prosecutus, omnem senatum ad se conuenisse principumque liberos obsides ad se adduci iussit.
56. Postquam omnes Belgarum copias in unum locum coactas ad se uenire uidit neque iam longe abesse ab iis quos miserat exploratoribus et ab Remis cognouit, flumen Axonam, quod est in extremis Remorum finibus, exercitum traducere maturauit atque ibi castra posuit.
57. In eo flumine pons erat. Ibi praesidium ponit et in altera parte fluminis Q. Titurium Sabinum legatum cum sex cohortibus relinquit; castra in altitudinem pedum duodecim uallo fossaque duodeuiginti pedum muniri iubet.
58. Ab his castris oppidum Remorum nomine Bibrax aberat milia passuum VIII. Id ex itinere magno impetu Belgae oppugnare coeperunt. Aegre eo die sustentatum est.
59. Vbi, circumiecta multitudine hominum totis moenibus, undique in murum lapides iaci coepti sunt murusque defensoribus nudatus est, testudine facta, portas succendunt murumque subruunt.
60. Cum finem oppugnandi nox fecisset, Iccius Remus, summa nobilitate et gratia inter suos, qui tum oppido praefuerat, unus ex iis qui legati de pace ad Caesarem uenerant, nuntium ad eum mittit.
61. Eo de media nocte Caesar, isdem ducibus usus qui nuntii ab Iccio uenerant, Numidas et Cretas sagittarios et funditores Baleares subsidio oppidanis mittit.
62. Itaque, paulisper apud oppidum morati agrosque Remorum depopulati, omnibus uicis aedificiisque quo adire potuerant incensis, ad castra Caesaris omnibus copiis contenderunt et a milibus passuum minus duobus castra posuerunt.
63. (Caesar) cotidie tamen equestribus proeliis quid hostis uirtute posset et quid nostri auderent periclitabatur.
64. Vbi nostros non esse inferiores intellexit, loco pro castris ad aciem instruendam natura opportuno atque idoneo, castella constituit ibique tormenta conlocauit, ne, cum aciem instruxisset, hostes ab lateribus pugnantes suos circumuenire possent.
65. Hostes protinus ex eo loco ad flumen Axonam contenderunt, quod esse post nostra castra demostratum est. Ibi, uadis repertis, partem suarum copiarum traducere conatisunt eo consilio ut, si possent, castellum cui praeerat Q. Titurius legatus expugnarent pontemque interscinderent.
66. Caesar, certior factus ab Titurio, omnem equitatum et leuis armaturae Numidas, funditores sagittariosque pontem traducit atque ad eos contendit. Acriter in eo loco pugnatum est. Hostes impeditos nostri in flumine adgressi, magnum numerum eorum occiderunt.
67. Hac re statim Caesar per speculatores cognita, insidias ueritus, quod qua de causa discederent nondum perspexerat, exercitum equitatumque castris continuit.
68. Postridie eius diei Caesar, priusquam se hostes ex terrore ac fuga reciperent, in fines Suessionum, qui proximi Remis erant, exercitum duxit et, mag¡no itinere confecto, ad oppidum Nouiodunum peruenit.
69. Id oppidum ex itinere oppugnare conatus, quod uacuum ab defensoribus esse audiebat, propter latitudinem fossae murique altitudinem, paucis defendentibus, expugnare non potuit.
70. Celeriter uineis ad oppidum actis, aggere iacto turribusque constitutis, magnitudine operum, quae neque uiderant ante Galli neque audiuerant, et celeritate Romanorum permoti, legatos ad Caesarem de deditione mittunt et, petentibus Remis ut conseruarentur, impetrant.
71. Caesar, obsidibus acceptis primis ciuitatis atque ipsius Galbae regis duobus filiis armisque omnibus ex oppido traditis, in deditionem Suessiones accepit exercitumque in Bellouacos ducit.
72. Qui, cum se suaque omnia in oppidum Bratuspantium contulissent, atque ab eo oppido Caesar cum exercitu circiter milia passuum quinque abesset, omnes maiores natu, ex oppido egressi, manus ad Caesarem tendere et uoce significare coeperunt sese in eius ficem ac potestatem uenire neque contra populum Romanum armis contendere.
73. Item, cum ad oppidum accessisset castraque ibi poneret, pueri mulieresque ex muro passis manibus, suo more, pacem ab Romanos petierunt.
74. Caesar honoris Diuiciaci atque Haeduorum causa sese eos in finem recepturum et conseruaturum dixit; quod erat ciuitas magna inter Belgas auctoritate atque hominum multitudine praestabat, sexcentos obsides poposcit.
75. Cum per eorum fines triduum iter fecisset, inueniebat ex captiuis Sabim flumen ab castris suis non amplius passuum decem abesse: trans id flumen omnes Neruios consedisse aduentumque ibi Romanorum exspectare una cum Atrebatibus et Viromanduis, finitimis suis.
76. Equites nostri, cum funditoribus sagittariisque flumen transgressi, cum hostium equitatu proelium commiserunt.
77. Caesar, necessariis rebus imperatis, ad cohortandos milites quam in partem fors obtulit decurrit et ad legionem decimam deuenit.
78. Temporis tanta fuit exiguitas hostiumque tam paratus ad dimicandum animus ut non modo ad insignia accomodanda, sed etiam ad galeas induendas scutisque tegimenta detrahenda tempus defuerit.
79. At totis fere a fronte et ab sinistra parte nudatis castris, cum in dextro cornu legio duodecima et non magno ab ea interuallo septima constitisset, omnes Neruii, confertissimo agmine, duce Boduognato, qui summam imperii tenebat, ad eum locum contenderunt.
80. Caesar cum septimam legionem quae iuxta constiterat item urgeri ab hoste uidisset, tribunos militum monuit ut paulatim sese legiones coniungerent et conuersa signa in hostes inferrent.
81. At hostes, de quibus supra scripsimus, cum omnibus copiis auxilio Neruiis uenirent, hac pugna nuntiata, ex itinere domum reuerterunt; cunctis oppidis castellisque desertis, sua omnia in unum oppidum, egregie natura munitum, contulerunt.
82. Sub uesperum, Caesar portas claudi militesque ex oppido exire iussit, ne quam noctu oppidani ab militibus iniuriam acciperent.
83. His rebus gestis, omni Gallia pacata, tanta huius belli ad barbaros opinio perlata est, uti ab iis nationibus quae trans Rhenum incolerent mitterentur legati ad Caesarem, qui se obsides daturas, imperata facturas pollicerentur.
84. Cum in Italiam proficisceretur Caesar, Seruium Galbam cum legione XII et parte equitatus in Nantuates, Veragros Sedunosque misit, qui finibus Allobrogum et lacu Lemanno et flumine Rhodano ad summas Alpes pertinent.
85. Causa mittendi fuit quod iter per Alpes, quod magno cum periculo magnisque cum portoriis mercatores ire consuerant patefieri uolebat. Hiuc permisit, si opus esse arbitraretur, uti in locis legionem hiemandi causa conlocaret.
86. Galba, secundis aliquot proeliis factis castellisque compluribus eorum expugnatis, missis ad eum undique legatis obsidibusque datis et pace facta, constituit cohortes duas in Nantuatibus conlocare et ipse cum reliquis eius legionis cohortibus in uico Veragrorum, qui appellatur Octodurus, hiemare; qui uicus positus in ualle, non magna adiecta planitie, altissimis montibus undique continetur.
87. Cum hic (uicus) in duas partes flumine diuidiretur, alteram partem eius uici Gallis ad hiemandum concessit, alteram uacuam ab his relictam cohortibus attribuit. Eum locum uallo fossaque muniuit.
88. Cum dies hibernorum complures transissent frumentumque eo comportari iussisset, subito per exploratores certior factus est ex ea parte uici, quam Gallis concesserat, omnes noctu discesisse montesque qui impenderent a maxima multitudine Sedunorum et Veragrorum teneri.
89. His nuntiis acceptis Galba, cum neque opus hibernorum munitionesque plene essent perfectae neque de frumento reliquoque commeatu satis esset prouisum, quod deditione facta obsidibusque acceptis nihil de bello timendum exixtimauerat, consilio celeriter conuocato sententias exquirere coepit.
90. Breui spatio interiecto, uix ut iis rebus quas constituissent conlocandis atque administrandis tempus daretur, hostes ex omnibus partibus signo dato decurrere, lapides gaesaque in uallum coniicere.
91. Cum iam amplius horis sex continenter pugnaretur ac non solum uires, sed etiam tela nostros deficerent atque hostes acrius instarent languidioribusque nostris uallum scindere et fossas complere coepissent, resque esset iam ad extremum perducta cassum, Publius Sextius Baculus, primi pili centurio, quem Neruico proelio compluribus confectum uulneribus diximus, et item Gaius Volusenus, tribunus militum, uir et consilii magni et uirtutis, ad Galbam accurrunt atque unam esse spem salutis docent, si eruptione facta extremum auxilium experirentur.
92. Quod iussi sunt faciunt ac subito omnibus portis eruptione facta neque cognoscendi quid fieret, neque sui colligendi hostibus facultatem relinquunt.
93. His rebus gestis, cum omnibus de causis Caesar pacatam Galliam existimaret, superatis Belgis, expulsis Germanis, uictis in Alpibus Sedunis, atque ita inita hieme in Illyricum profectus esset, quod eas quoque nationes adire et regiones cognoscere uolebat, subitum bellum in Gallia coortum est.
94. Eius belli haec fuit causa. Publius Crassus adulescens cum legione septima proximus mare Oceanum in Andibus hiemarat. Is, quod in his locis inopia frumenti erat, praefectos tribunosque militum complures in finitimas ciuitates frumenti commeatusque petendi causa dimisit.
95. Quibus de rebus Caesar ab Crasso certior factus, quod ipse aberat longius, naues interim longas aedificari in flumine Ligere, quod influit in Oceanum, remiges ex prouincia institui, nautas gubernatoresque comparari iubet.
96. His rebus celeriter administratis, ipse, cum primum per anni tempus potuit, ad exercitum contendit.
97. Pedestria esse itinera concisa aestuariis, nauigationem impeditum propter inscientiam locorum paucitatemque portuum sciebant, neque nostros exercitus propter frumenti inopiam diutius apud se morari posse confifebant.
98. His initiis consiliis oppida nuniunt, frumenta ex agris in oppida comportant, naues in Venetiam, ubi Caesarem primum bellum gesturum constabat, quam plurimas possunt, cogunt.
99. Erant hae difficultates belli gerendi, quas supra ostendimus, sed multa Caesarem tamen ad id bellum incitabant: iniuriae retentorum equitum Romanorum, rebellio facta post deditionem, defectio datis obsidibus, tot ciuitatum coniuratio in primis ne, hac parte neglegecta, reliquae nationes sibi idem licere arbitrarentur.
100. Publium Crassum cum cohortibus legionariis XII et magno numero equitatus in Aquitaniam proficisci iubet, ne ex his nationibus auxilia in Galliam mittantur ac tantae nationes coniungantur.
101. Decimum Brutum adulescentem classi Gallicisque nauibus, quas ex Pictoribus et Santonis reliquisque pacatis regionibus conuenire iusserat, praeficit et, cum primum possit, in Venetos proficisci iubet. Ipse eo pedestribus copiis contendit.
102. Compluribus expugnatis oppidis Caesar, ubi intellexit frustra tantum labore sumi neque hostium fugam captis oppidis reprimi neque iis noceri posse, statuit exspectandam classem.
103. Quae (classis) ubi conuenit ac primum ab hostibus uisa est, circiter CCXX naues eorum paratissimae atque omni genere armorum ornatissimae profectae ex portu nostris aduersae constiterunt.
104. Ac iam conuersis in eam partem nauibus, quo uentus ferebat, tanta subito malacia ac tranquillitas exstitit, ut se ex loco mouere non possent. Quae quidem res ad negotium conficiendum maxime fuit opportuna.
105. Nam cum omnis iuuentus, omnes etiam grauioris aetatis, in quibus aliquid consilii aut dignitatis fuit, eo conuenerant, tum nauium quod ubique fuerat unum in locum coegerunt; quibus amissis, reliqui nequo quo se reciperent neque quem ad modum oppida defenderent habebant. Itaque se suaque omnia Caesari deciderunt.
106. Dum haec in Venetis geruntur, Quintus Titurius Sabinus cum iis copiis, quas a Caesare acceperat, in fines Vnellorum peruenit. His praeerat Viridouix ac summam imperii tenebat earum omnium ciuitatum quae defecerant, ex quibus exercitum magnasque copias coegerat.
107. Magnaque praeterea multitudo undique ex Gallia perditorum hominum latronumque conuenerat, quos spes praedandi studiumque bellandi ab agri cultura et cotidiano labore reuocabat.
108. His rebus adducti non prius Viridouicem reliquosque duces ex concilio dimittunt quam ab his sit concessum arma uti capiant et ad castra contendant.
109. Impeditis hostibus propter ea quae ferebant onera, subito duabus portis eruptionem fieri iubet. Factum est opportunitate loci, hostium inscientia ac defatigatione, uirtute militum et superiorum pugnarum exercitatione.
110. Nam ut ad bella suscipienda Gallorum alacer ac promptus est animus, sic mollis ac minime resistens ad calamitates perferendas mens eorum est.
111. Eodem fere tempore Publius Crassus, cum in Aquitaniam peruenisset, quae pars, ut ante dictum est, et regionum latitudine et multitudine hominum ex tertia parte Galliae est aestimanda, cum intellegeret in iis locis sibi bellum gerendum, ubi paucis ante annis Lucius Valerius Praeconium legatus exercitu pulso interfectus esset, atque unde Lucius Manlius proconsul impedimentis amissis profugisset, non mediocrem sibi diligentiam adhibendam intellegebat.
112. Itaque re frumentaria prouisa, auxiliis equitatuque comparato, multis praeterea uiris fortibus Tolosa et Narbone, quae sunt ciuitates Galliae prouinciae finitimae his regionibus, nominatim euocatis, in Sotiatum fines exercitum introduxit.
113. Cuius aduentu cognito, Sotiates magnis copiis coactis equitatuque, quo plurimum ualebant, in itinere agmen nostrum adorti, primum equestre proelium commiserunt, deinde, equitatu suo pulso atque insequentibus nostris, subito pedestres copias, quas in conualle in insidiis conlocauerant, ostenderunt. Hi nostros disiectos adorti proelium renouarunt.
114. Armis obsidibusque acceptis, Crassus in fines Vocatium et Tarusatium profectus est. Tum uero barbari commoti, quod oppidum et natura loci et manu munitum paucis diebus, quibus eo uentum erat, expugnatum cognouerant, legatos quoque uersus dimittere, coniurare, obsides inter se dare, copias parare coeperunt.
115. Mittuntur etiam ad eas ciuitates legati, quae sunt citerioris Hispaniae finitimae Aquitaniae: inde auxilia ducesque arcessuntur. Quorum aduentu magna cum auctoritate et magna hominum multitudine bellum gerere conantur.
116. Duces uero ii deliguntur, qui una cum Quinto Sertorio omnes annos fuerant summamque scientiam rei militaris habere existimabantur. Hi consuetudine populi Romani loca capere, castra munire, commeatibus nostros intercludere instituunt.
117. Prima luce productis omnibus copiis, duplici acie instituta, auxiliis in mediam aciem coniectis, quid hostes consilii caperent exspectabat.
118. Crassus equitum praefectos cohortatus ut magnis praemiis pollicitationibusque suos excitarent, quid fieri uelit ostendit.
119. Illi, ut erat imperatum, eductis iis cohortibus quae praesidio castris relictae intritae ab labore erant, et longiore itinere circumductis, ne ex hostium castris conspici possent, omnium oculis mantibusque ad pugnam intentis, celeriter ad eas quas diximus nunitiones peruenerunt atque his protinus prius in hostium castris constiterunt, quam plane ab his uideri aut quid rei gereretur cognosci posset.
120. Hostes undique circumuenti, desperatis omnibus rebus, se per munitiones deiicere et fuga salutem petere contenderunt.
121. Reliquis deinceps diebus Caesar siluas caedere instituit et, ne quis inermibus imprudentibusque militibus ab latere impetus fieri posset, omnem eam materiam quae erat caesa conuersam ad hostem conlocabat et pro uallo ad utrumque latus exstruebat.
122. Ea quae secuta est hieme, qui fuit annus Cn. Pompeio Marco Crasso consulibus, Vsipetes Germani et item Tenctheri magna cum multitudine hominum flumen Rhenum transierunt, non longe a mari quo Rhenus influit. Causa transeundi fuit quod, ab Suebis complures annos exagitati, bello premebantur et agricultura prohibebantur.
123. In eadem causa fuerunt Vsipetes et Tenctheri, quos supra diximus, qui complures annos Sueborum uim sustinuerunt, ad extremum tamen, agris expulsi et multis locis Germaniae triennium uagati, ad Rhenum peruenerunt.
124. Quas regiones Menapii incolebant et ad utramque ripam fluminis agros, aedificia uicosque habebant; sed tantae multitudinis aditu perterriti, ex iis aedificiis quae trans flumen habuerant demigrauerunt, et, cis Rhenum dispositis praesidiis, Germanos transire prohibebant.
125. Illi, omnia experti, cum neque ui contendere propter inopiam nauium neque clam transire propter custodias Menapiorum possent, reuerti se in suas sedes regionesque simulauerunt.
126. Et tridui uiam progressi, rursus reuerterunt atque, omni hoc itinere una nocte equitatu confecto, inscios inopinantesque Menapios oppresserunt, qui, de Germanorum discessu per exploratores certiores facti, sine metu trans Rhenum in suos uicos remigrauerant.
127. His interfectis nauibusque eorum occupatis, priusquam ea pars Menapiorum quae citra Rhenum erat certior fieret, flumen transierunt atque, omnibus eorum aedificiis occupatis, reliquam partem hiemis se eorum copiis aluerunt.
128. Legati haec se ad suos relaturos dixerunt et, re deliberata, post diem tertium ad Caesarem reuersuros; interea ne propius se castra moueret petierunt. Ne id quide Caesar ab se impetrari posse dixit.