De septem regibus et de rei publicae initiis
1. Procas, rex Albanorum, Numitorem et Amulium filios habuit. Numitori, qui natu maior erat, regnum reliquit; sed Amulius pulso fratre regnavit, et, ut eum subole privaret, Rheam Silviam, eius filiam, Vestae sacerdotem fecit, quae tamen Romulum et Remum geminos edidit. Ea re cognita Amulius eam ipsam in vincula coniecit, parvulos alveo abiecit in Tiberim, qui tunc forte super ripas erat effusus; sed relabente flumine eos aqua in sicco reliquit. Vastae tum in iis locis solitudines erant. Lupa, ut fama traditum est, ad vagitum accurrit, infantes lingua lambit, ubera eorum ori admovit matrisque ministerium suscepit.
2. Cum lupa saepius ad parvulos veluti ad catulos reverteretur, Faustulus, pastor regius, rem animadvertit, eos tulit in casam Accaeque Laurentiae coniugi dedit educandos. Qui adulti inter pastores primo ludicris certaminibus vires auxerunt, deinde venantes saltus peragrare, tum latrones a raptu pecorum arcere coeperunt. Quare cum iis insidiati essent latrones, Remus captus est, Romulus vi se defendit. Tunc Faustulus necessitate compulsus indicavit Romulo, quis esset eorum
3. Interea Remum latrones ad Amulium regem perduxerunt accusantes, quod in Numitoris agros impetus faceret. Itaque Remus a rege Numitori ad supplicium traditus est. At cum Numitor considerato adulescentis vultu aetatem minimeque servilem indolem compararet, haud procul erat, quin nepotem agnosceret. Nam Remus oris lineamentis erat matris simillimus eiusque aetas tempori, quo gemini erant expositi, congruebat. Dum ea res animum Numitoris anxium tenet, repente Romulus supervenit, fratrem secum abduxit. Amulioque interfecto Numitorem avum in regnum restituit.
4.Deinde Romulus et Remus urbem in locis ipsis, ubi expositi educatique erant, condiderunt. Sed orta inter eos contentione, uter nomen novae urbi daret eamque imperio regeret, auspicia adhibere decreverunt. Remus prior sex vultures, Romulus postea duodecim vidit. Sic Romulus victor augurio factus urbem Romam vocavit. Ad novam urbem tuendam Romulus fossam ducens edixit, ne quis eam transiliret. Quam irridens cum Remus saltu traiecisset, eum Romulus iratus interfecit his increpans verbis: „Sic pereat deinde, quicumque transiliet moenia mea." Ita solus potitus est imperio Romulus.
avus, quis mater. Romulus statim armatis pastoribus Albam properavit.
5. Romulus imaginem urbis magis quam urbem fecerat; incolae deerant. Erat in proximo lucus; hoc asylum fecit. Et statim eo magna multitudo latronum pastorumque confugit. Cum vero ipse populusque uxores non haberent, legatos circa vicinas gentes misit, qui societatem connubiumque novo populo peterent. Nusquam benigne audita legatio est. Ludibrium etiam additum: „Cur non feminis quoque asylum aperuistis? Id enim compar foret connubium." - Itaque dolo usus est Romulus: aegritudinem animi dissimulans ludos parat: indici deinde finitimis spectaculum iubet. Multi convenerunt studio videndae novae urbis, maxime Sabini cum liberis et coniugibus. Ubi spectaculi tempus venit eoque conversae mentes cum oculis erant, tum signo dato iuvenes Romani discurrunt, virgines rapiunt.
6. Haec fuit statim causa belli diuturni. Sabini enim ob virgines raptas bellum adversus Romanos moverunt. Spurius Tarpeius Romanae praeerat arci; Cuius filiam, Tarpeiam virginem, quae aquam forte petitum extra monia urbis ierat, Sabini nacti sunt. Titus Tatius, Sabinorum dux, Tarpeiae dixit: „Optionem muneris ego tibi dabo, si exercitum meum in Capitolium perduxeris." Illa petivit, quod Sabini in sinistris manibus gererent, videlicet anulos at armillas. Quibus dolose promissis Tarpeia Sabinos in arcem perduxit, ubi Tatius scutis eam obrui iussit; nam etiam scuta se in laevis habuisse dixit. Sic impia proditio celeri poena vindicata est.
7. Deinde Romulus adversus Tatium processit et in eo loco, ubi nunc forum Romanum est, pugnam conseruit. Primo impetu vir inter Romanos insignis, nomine Hostilius, fortissime dimicans cecidit; cuius interitu consternati Romani fugere coeperunt. Iam Sabini clamitabant: „Vicimus perfidos hospites, imbelles hostes. Nunc sciunt aliud esse virgines rapere, aliud pugnare cum viris." - Tunc Romulus arma ad caelum tollens Iovi aedem vovit et exercitus seu forte seu divinitus restitit. Itaque proelium redintegratur; sed raptae mulieres crinibus passis ausae sunt se inter tela volantia inferre et hinc patres, illinc viros orantes pacem conciliaverunt
8. Romulus foedere cum Tatio icto et Sabinos in urbem recepit et regnum cum Tatio sociavit. Verum non ita multo post
occiso Tatio ad Romulum regia potestas omnis recidit. Centum
deinde e senioribus elegit, quorum consilio omnia ageret; qui ob senectutem
senatores nominati sunt. Tres equitum centurias constituit; populum in triginta
curias distribuit.
His rebus ita constitutis cum ad exercitum lustrandum contionem ad Caprae
paludem haberet, subito coorta est tempestas cum magno fragore
tonitribusque, et Romulus e conspectu ablatus est. Eum ad deos abisse vulgo
creditum est; cui rei fidem fecit Iulius Proculus, vir nobilis. Is enim orta
inter patres et plebem seditione in contionem procedens iure iurando affirmavit
Romulum augustiore forma sibi apparuisse et praecipuisse, ut seditionibus
abstinerent et rem militarem colerent. Futurum esse, ut omnium gentium
domini existerent. Aedes in colle Quirinali Romulo
constituta, ipse pro deo cultus et Quirinus est appellatus.
9.Successit Romulo Numa Pompilius, vir insigni iustitia et religione. Is Curibus, ex oppido Sabinorum, accitus est. Qui cum Romam venisset, ut populum ferum religione mitigaret, sacra plurima instituit. Templum Vestae consecravit et ignem in ara perpetuo alendum virginibus dedit. Flaminem Iovis sacerdotem creavit eumque insigni veste et curuli sella ornavit. Dicitur quondam ipsum Iovem e caelo elicuisse. Hic ingentibus fulminibus in urbem demissis descendit in nemus Aventinum, ubi Numam docuit, quibus sacris fulmina essent procuranda et praeterea imperii certa pignora populo Romano daturum se esse promisit. Numa laetus rem populo nuntiavit. Postridie omnes ad aedes regias convenerunt silentesque exspectabant, quid futurum esset. Atque sole orto delabitur e caelo scisso scutum, quod ancile appellavit Numa. Id ne furto auferri posset, Mamurium fabrum undecim scuta eadem forma conficere iussit. Duodecim autem Salios Martis sacerdotes legit, qui ancilia, secreta illa imperii pignora, custodirent et Kalendis Martiis per urbem canentes et rite saltantes ferrent. Annum in duodecim menses ad cursum lunae descripsit, nefastos fastosque dies fecit, templum Iano bifronti aedificavit, ut esset index pacis et belli: nam Ianus apertus in armis esse civitatem, clausus pacatos circa omnes populos significabat.
10. Leges quoque plurimas et utiles tulit Numa. Quo vero maiorem institutis suis auctoritatem conciliaret, simulavit sibi cum Egeria nympha esse colloquia nocturna eiusque monitu se omnia, quae ageret, facere. Ante urbem lucus erat, quem medium fons perenni rigabat aqua; eo saepe Numa sine arbitris se inferebat, velut ad congressum nymphae. Ita omnium animos religione imbuit, ut fides ac ius iurandum non minus quam legum et poenarum metus cives continerent. Bellum quidem nullum gessit, sed non minus civitati profuit quam Romulus. Morbo exstinctus in Ianiculo monte sepultus est. Ita duo deinceps reges, ille bello hic pace, civitatem auxerunt. Romulus septem et triginta annos regnavisse dicitur, Numa tres et quadraginta.
11. Mortuo Numa Tullus Hostilius rex creatus est. Hic non solum proximo regi dissimilis, sed etiam Romulo ferocior fuit. Eo regnante bellum inter Albanos et Romanos exortum est. Ducibus Hostilio et Fufetio placuit paucorum manibus fata utriusque populi committi. Erant apud Romanos trigemini fratres Horatii, trigemini quoque apud Albanos Curiatii. Cum iis agunt reges, ut pro sua quisque patria dimicent ferro. Foedus ictum est ea lege, ut, unde victoria, ibi imperium esset.
12.Icto foedere trigemini arma capiunt et in medium inter duas acies procedunt. Consederant utrimque duo exercitus. Datur signum infestisque armis terni iuvenes magnorum exercituum animos gerentes concurrunt. Ut primo concursu increpuerunt arma micantesque fulserunt gladii, horror ingens spectantes perstrinxit. Consertis deinde manibus statim duo Romani alter super alterum exspirantes ceciderunt; tres Albani vulnerati sunt. Ad casum Romanorum conclamavit gaudio exercitus Albanus. Romanos iam spes tota deserebat. Unum Horatium tres Curiatii circumsteterant. Forte is integer fuit; sed quia tribus impar erat, fugam simulavit, ut hostes distraheret et singulos per intervalla insequentes separatim aggrederetur. Iam aliquantum spatii ex eo loco, ubi pugnatum est, aufugerat, cum respiciens videt unum e Curiatiis haud procul ab sese abesse. In eum magno impetu redit et, dum Albanus exercitus inclamat Curiatiis, ut opem ferant fratri, iam Horatius eum occiderat. Alterum deinde, priusquam tertius posset consequi, interfecit.
13.Iam singuli supererant, sed nec spe nec viribus pares. Alterius corpus ferro intactum erat atque animus geminata victoria ferox; alter fessum vulnere, fessum cursu trahebat corpus. Nec illud proelium fuit: Romanus exultans Albanum arma male sustinentem conficit, iacentem spoliat. Romani ovantes ac gratulantes Horatium accipiunt et domum deducunt. Princeps ibat Horatius trium fratrum spolia prae se gerens. Cui obvia fuit soror, quae desponsa fuerat uni ex Curiatiis, cognitoque super umeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, flere et crines solvere coepit. Movit feroci iuveni iram comploratio sororis in tanto gaudio publico. Itaque stricto gladio transfixit puellam, simul eam verbis increpans: „Abi hinc cum immaturo amore ad sponsum, oblita fratrum, oblita patriae. Sic pereat, quaecumque Romana lugebit hostem."
14.Atrox id facinus visum est patribus plebique; quare raptus est in ius Horatius et a iudicibus condemnatus. Iam accesserat lictor iniciebatque laqueum. Tum Horatius ad populum provocavit. Interea pater Horatii senex proclamabat filiam suam iure caesam esse et iuvenem amplexus spoliaque Curiatiorum ostentans orabat populum, ne se, quem paulo ante cum egregia stirpe conspexissent, orbum liberis faceret. Non tulit populus patris lacrimas iuvenemque absolvit admiratione magis virtutis quam iure causae. Ut tamen caedes manifesta expiaretur, pater quibusdam sacrificiis peractis transmisit per viam tigillum et filium capite adoperto velut sub iugum misit: quod tigillum ‘sororium’ appellatum est.
15.Non diu pax Albana mansit. Nam Mettius Fufetius, dux Albanorum, cum se invisum civibus esse videret, quod bellum uno paucorum certamine finivisset, ut rem corrigeret, Veientes Fidenatesque adversus Romanos concitavit. Ipse a Tullo in auxilium arccesitus aciem in collem subduxit, ut fortunam belli exspectaret et sequeretur. Qua re intellecta Tullus magna voce ait suo iussu illud Mettium facere, ut hostes a tergo circumvenirentur. Quo audito hostes territi et victi sunt. Postero die Mettius cum ad Tullum venisset gratulatum, illius iussu quadrigis religatus, deinde equis in diversa concitatis dilaniatus est. Deinde Tullus Albam propter ducis perfidiam diruit et Albanos Romam transire iussit.
16. Roma interim crevit Albae ruinis; duplicatus est civium numerus, Caelius mons urbi additus et, quo frequentius habitaretur, eam sedem Tullus regiae cepit ibique deinde habitavit. Auctarum virium fiducia elatus bellum Sabinis indixit. Pestilentia insecuta est; nulla tamen ab armis quies dabatur. Credebat enim rex bellicosus salubriora militiae quam domi esse iuvenum corpora, cum ipse quoque diuturno morbo est implicatus. Tunc vero adeo fracti simul cum corpore sunt spiritus illi feroces, ut nulli rei deinceps nisi sacris operam daret. Memorant Tullum fulmine ictum cum domo conflagrasse.
17.Tullo mortuo populus Ancum Marcium regem creavit. Numae Pompilii nepos Ancus Marcius erat, aequitate et religione avo similis. Tunc, quibuscum Tullo regnante foedus ictum erat, sustulerant animos et incursionem in agrum Romanum fecerunt. Ancus, priusquam iis bellum indiceret, legatum misit, qui res repeteret, eumque morem posteri retinuerunt. Id autem hoc modo fiebat: Legatus, ubi ad fines eorum venit, a quibus res repetuntur, capite velato: „Audi, Iupiter," inquit, „audite fines huius populi! Ego sum publicus nuntius populi Romani: verbis meis fides sit!" Deinde peragit postulata. Si non deduntur res, quas exposcit, hastam in fines hostium emittit bellumque ita indicit. Legatus, qui ea de re mittitur, ‘fetialis’ ritusque belli indicendi ‘ius fetiale’ appellatur.
18.Legato Romano res repetenti superbe responsum est a Latinis; quare bellum illo modo eis indictum est. Ancus exercitu conscripto profectus Latinos fudit et compluribus oppidis deletis cives Romam traduxit. Cum autem in tanta hominum multitudine facinora clandestina fierent, Ancus carcerem in media urbe ad terrorem increscentis audaciae aedificavit. Idem Ianiculum montem muro lapideo circumdedit et ponte sublicio in Tiberi facto urbi coniunxit; in ore Tiberis Ostiam urbem condidit. Pluribus aliis rebus intra paucos annos confectis immatura morte praereptus obiit.
19.Tarquinius Priscus cum bellum cum Sabinis gereret, equitum centurias duplicavit, sed suo nomine appellare non potuit, deterritus, ut ferunt, Accii Navii auctoritate. Accius enim, eo tempore augur inclitus, id fieri posse negabat, nisi aves addixissent. Iratus rex, ut artem viri experiretur, interrogavit, fierine posset, quod ipse mente concepisset. Accius augurio acto fieri posse respondit. „Atqui hoc", inquit rex, „agitabam, num cotem illam novacula secare possem.". „Potes ergo", inquit augur, et rex secuisse dicitur. Tarquinius Priscus Latinos bello domuit et triumphum egit. Filium tredecim annorum, qui in proelio hostem percusserat, praetexta et bulla donavit. Inde haec ingenuorum puerorum insignia esse coeperunt.
20.Supererant duo Ancii filii, qui aegre ferentes se paterno regno fraudatos esse regi insidias paraverunt. Ex pastoribus duos ferocissimos deligunt ad patrandum facinus. Ii simulata rixa in vestibulo regio tumultuantur. Quorum clamor cum penitus in regiam pervenisset, vocati ad regem pergunt. Primo uterque vociferari coepit et certatim alter alteri obstrepere. Cum vero iussi essent invicem dicere, unus ex composito rem orditur; dumque intentus in eum se rex totus avertit, alter elatam securim in eius caput deiecit, et relicto in vulnere telo ambo foras se proripiunt.
21.Servius Tullius matre nobili, sed captiva natus et famula post Tarquinium Priscum suscepit imperium. Qui cum in domo Tarquinii Prisci educaretur, ferunt prodigium visu eventuque mirabile accidisse. Flammae fulgor pueri dormientis caput amplexa est. Hoc visu Tanaquil summam ei dignitatem portendi intellexit coniugique suasit, ut eum haud secus ac suos liberos educaret. Is postquam adolevit, et fortitudine et consilio insignis fuit. In proelio quodam, in quo Tarquinius rex adversus Sabinos conflixit, militibus segnius dimicantibus raptum signum in hostem misit. Cuius recipiendi gratia Romani tam acriter pugnaverunt, ut et signum et victoriam referrent. Quare a Tarquinio gener adsumptus est, et, cum Tarquinius occisus esset, Tanaquil, Tarquinii uxor, mortem eius celavit populumque ex superiore parte aedium allocuta ait regem gravi quidem, sed non mortifero vulnere accepto petere, ut, dum convalesceret, Servio Tullio dicto audientes essent. Sic Servius Tullius quasi precario regnare coepit, sed recte imperium administravit. Sabinos subegit, montes tres, Quirinalem, Viminalem, Esquilinum, urbi adiunxit, amplificatam aggere et fossis et muro lapideo circumdedit. Idem censum instituit et populum in classes et centurias distribuit.
22. Anco regnante Lucius Tarquinius quidam Tarquiniis, ex Etruriae urbe, profectus cum coniuge et fortunis omnibus Romam commigravit. Additur haec fabula: advenienti aquila pilleum sustulit et super carpentum, cui Tarquinius insidebat, cum magno clangore volitans rursus capiti apte reposuit; inde sublimis abiit. Tanaquil coniunx, caelestium prodigiorum perita, regnum ei portendi intellexit: itaque virum complexa iussit eum alta sperare. Has spes cogitationesque secum portantes in urbem ingressi sunt, domicilioque ibi comparato Tarquinius fortunam suam pecunia et industria adiuvit atque etiam Anci regis familiaritatem consecutus est; a quo tutor liberis relictus regnum intercepit et ita administravit, quasi iure adeptus esset.
23.Servius Tullius aliquod urbi decus addere volebat. Iam tum inclitum erat Dianae Ephesiae fanum. Id a civitatibus Asiae communiter factum esse fama ferebat. Itaque Latinorum populis suasit, ut ipsi quoque fanum Dianae cum populo Romano aedificarent Romae in Aventino monte. Quo facto bos mirae magnitudinis cuidam Latino nata esse dicitur eique oraculum consulenti responsum somnio datum esse eum populum summam imperii habiturum, cuius civis bovem illam Dianae immolasset. Latinus bovem ad fanum Dianae egit et rem sacerdoti Romano exposuit. Ille callidus dixit eum debere prius vivo flumine manus abluere. Latinus dum ad Tiberim descendit, sacerdos bovem immolavit. Ita imperium civibus sibique gloriam acquisivit
24. Servius Tullius filiam alteram ferocem, mitem alteram habebat. Itaque cum Tarquinii quoque filios animo pari atque suas filias esse videret, ferocem miti, mitem feroci in matrimonium dedit, ne duo violenta ingenia matrimonio iungerentur. Sed mites seu forte seu fraude perierunt: feroces morum similitudo coniunxit. Statim Tarquinius a Tullia incitatus advocato senatu regnum paternum repetere coepit. Qua re audita Servius, dum ad curiam contendit, iussu Tarquinii per gradus deiectus et domum refugiens interfectus est. Tullia carpento in forum invecta coniugem e curia evocatum prima regem salutavit. Tarquinii iussu cum Tullia e turba ac tumultu decessisset domumque rediret, viso patris corpore mulionem cunctantem et frena inhibentem super ipsum corpus carpentum agere iussit. Unde vicus ille „sceleratus" dictus est. Servius Tullius regnavit annos quattuor et quadraginta.
25.Tarquinius Superbus regnum sceleste occupavit. Tamen bello strenuus Latinos Sabinosque domuit. Urbem Gabios in potestatem redegit fraude Sexti filii. Is cum indigne ferret eam urbem a patre expugnari non posse, ad Gabinos se contulit patris in se saevitiam conquerens. Benigne a Gabinis exceptus paulatim eorum benevolentiam consequitur fictis blanditiis ita eos alliciens, ut apud omnes plurimum posset et postremo dux belli eligeretur. Tum e suis unum ad patrem mittit sciscitatum, quidnam se facere vellet. Pater nuntio filii nihil respondit, sed velut deliberabundus in hortum transiit ibique inambulans sequente nuntio altissima papaverum capita baculo decussit. Nuntius fessus exspectando rediit Gabios. Sextus cognito silentio et facto patris, quid vellet, intellexit. Primores civitatis interemit patrique urbem sine ulla dimicatione tradidit.
26. Postea rex Ardeam urbem obsidebat. Ibi cum in castris essent, sorore regis natus, forte cenabat apud Sextum Tarquinium cum ceteris iuvenibus regiis. Incidit de uxoribus mentio: cum suam quisque laudaret, placuit experiri. Itaque citatis equis Romam petunt: regias nurus in convivio et luxu deprehendunt. Pergunt inde Collatiam: Lucretiam, Collatini uxorem, inter ancillas in lanificio inveniunt. Ea igitur ceteris praestare iudicatur. Paucis interiectis diebus Sextus rediit et Lucretiae vim attulit. Illa postero die advocatis patre et coniuge rem exposuit et se cultro, quem sub veste abditum habebat, occidit. Conclamant vir paterque et in exitium regum coniurant. Tarquinio Romam redeunti clausae sunt urbis portae et exsilium indictum.
27. In antiquis annalibus memoriae haec sunt prodita: Anus hospita atque incognita quondam ad Tarquinium Superbum regem adiit, novem libros ferens, quae esse dicebat divina oracula: eos se velle venumdare. Tarquinius pretium percontatus est: mulier nimium atque immensum poposcit. Rex, quasi anus aetate desiperet, derisit. Tum illa foculum cum igni apponit et tres libros ex novem deurit: quo facto, velletne reliquos sex eodem pretio emere, regem interrogavit. Sed Tarquinius multo magis risit dixitque anum iam procul dubio delirare. Mulier ibidem statim tres alios libros exussit atque id ipsum denuo placide rogat, ut tres reliquos eodem illo pretio emat. Tarquinius ore iam serio atque attentiore animo eam constantiam confidentiamquenon neglegendam intellegit: libros tres reliquos mercatur nihilo minore pretio, quam quod erat pretium pro omnibus. Sed eam mulierem tunc a Tarquinio digressam postea nusquam loci visam esse constat. Libri tres in sacrario conditi Sibyllinique appellati. Eos quasi oraculum quindecimviri adeunt, cum di immortales publice consulendi sunt.
28.Iunius Brutus, sorore Tarquini Superbi natus, cum eandam fortunam timeret, in quam frater inciderat, qui ob divitias et prudentiam ab avunculo erat occisus, stultitiam finxit, unde Brutus dictus est. Profectus Delphos cum Tarquini filiis, quos pater ad Apollinem muneribus honorandum miserat, baculo sambuceo aurum inclusum dono tulit deo. Perqactis deinde patris mandatis iuvenes Apollinem consulunt, quisnam ex ipsis Romae regnaturus esset. Responsum est eum Romae summam honestatem habiturum, qui primus matrem osculatus esset. Tunc Brutus, velut si casu prolapsus cecidisset, terram osculatus est, scilitet quod ea communis mater omnium mortalium esset.
29. Expulsis regibus duo consules creati sunt, Iunius Brutus et Tarquinius Collatinus, Lucretiae maritus. At libertas modo parta per dolum et proditionem paene amissa est. Erant in iuventute Romana adulescentes aliquot, sodales adulescentium Tarquiniorum. Hi cum legatis, quos rex ad bona sua repetenda Romam miserat, de testituendis regibus colloquuntur, ipsos Bruti consulis filios in societatem consilii adsumunt. Sermonem eorum ex servis unus excepit et rem ad consules detulit. Datae ad Tarquinium litterae manifestum facinus fecerunt. Proditores in vincula coniecti sunt, deinde damnati. Stabant ad palum deligati iuvenes nobilissimi, sed a ceteris liberi conulis omnium in se oculos avertebant. Consules in sedem suam processerunt, missique lictores nudatos virgis caedunt securique feriunt. Supplicii non spectator modo, sed etiam exactor erat Brutus, qui tunc patrem exuit, ut consulem ageret.
30.Tarquinius deinde bello aperto regnum reciperare conatus est. Equitibus praeerat Arruns, Tarquinii filius; rex ipse cum legionibus sequebatur. Obviam hosti consules eunt; Brutus ad explorandum cum equitatu antecessit. Arruns, ubi procul Tarquinium agnovit, inflammatus ira: „Ille est vir", inquit, „qui nos patria expulit; ipse en ille nostris decoratus insignibus magnifice incedit." Tum concitat calcaribus equum atque in ipsum consulem dirigit; Brutus avide se certamini offert. Adeo infestis animis concurrerunt, ut ambo hasta transfixi caderent; fugatus tamen proelio est Tarquinius. Alter consul Romam triumphans rediit. Bruti collegae funus, quanto potuit apparatu, fecit. Brutum matronae ut parentem annum luxerunt